Lentz Stanisław Konstanty Wojciech (1861–1920), malarz. Ur. 23 IV w Warszawie; był synem Konstantego i Bronisławy z Kuborskich. Ojciec L-a miał hurtownię handlu herbatą. W l. 1877/8–1878/9 L. odbywał studia malarskie w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie, pod kierunkiem J. Matejki. W r. 1879 powrócił do Warszawy i tam kształcił się w Klasie Rysunkowej pod kierunkiem W. Gersona, ale już w r. 1880 opuścił Warszawę i udał się do Monachium, gdzie w Akademii Sztuk Pięknych studiował malarstwo, pod kierunkiem A. Wagnera i G. Bencsura. Za obraz Studium Włoszki (1880) otrzymał w Akademii medal. W r. 1884 wyjechał do Paryża, aby uzupełnić wykształcenie w Académie Julian. We Francji pogłębiał w muzeach znajomość sztuki holenderskiej, do nowych kierunków panujących w malarstwie francuskim odniósł się obojętnie. W r. 1887 powrócił do kraju i zamieszkał w Warszawie. Został wówczas zaangażowany, jako stały rysownik, przez warszawskie pisma: „Tygodnik Ilustrowany” i „Kłosy”. Ta współpraca z tygodnikami trwała do początków XX wieku, później L. zaprzestał ilustratorstwa (tylko sporadycznie zamieszczał rysunki w pismach warszawskich), poświęcając się głównie malarstwu. W r. 1903, a następnie corocznie w l. 1905–20 wyjeżdżał na letnie wakacje do Holandii, aby tam w muzeach studiować obrazy mistrzów holenderskich. W l. 1908–10 należał do stowarzyszenia artystów «Odłam» i był jego prezesem. W l. 1908–9 był członkiem krótkotrwałej grupy artystów «Zero». Od r. 1910 był członkiem Tow. «Sztuka».
W r. 1909 po ustąpieniu K. Stabrowskiego L. został wybrany dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych (SSP) w Warszawie. Podjął się pełnienia tej funkcji w momencie kryzysu szkoły. L. dążył do podniesienia poziomu uczelni przez zaangażowanie nowych profesorów (m. in. I. Pieńkowskiego i K. Dunikowskiego), wprowadzenie zaniedbywanych dotąd przedmiotów teoretycznych (jak historii sztuki, chemii malarskiej, a szczególnie anatomii), jednak trudności finansowe, następnie wybuch pierwszej wojny światowej utrudniały realizację tych zamierzeń. Pewna poprawa nastąpiła od wznowienia działalności SSP w listopadzie 1915 r. (zgromadzono nowy zespół profesorski, opracowano nowy statut szkoły). L. kierował SSP do lata 1920 r., kiedy to nastąpiła likwidacja dawnej szkoły i jej upaństwowienie.
L. wystawiał swe prace w Warszawie w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) w l. 1881–96, 1898–9, 1901–15, 1916 (wystawa zbiorowa), 1917. Na konkursach TZSP otrzymał nagrody: w r. 1895 (III nagroda za Wypłatę robotnikom), w 1904 (II nagroda za obraz Wilki morskie), w 1912 (I nagroda za obraz Pod znakiem Staszica). Pokazał swe obrazy w warszawskim Salonie Krywulta w l. 1882, 1884, 1887, 1893, na wystawie Humor w Sztuce w r. 1902, na Wystawie Karykatur w 1905, a także w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie w l. 1881, 1884, 1893, 1902, 1903. W r. 1894 brał udział w wystawie współczesnej sztuki polskiej we Lwowie, gdzie za portret J. A. Święcickiego został nagrodzony srebrnym medalem. W r. 1914 otrzymał od Akademii Umiejętności w Krakowie nagrodę im. Probusa Barczewskiego za zbiorowy portret Ostatni profesorowie Szkoły Głównej w Warszawie. Wielokrotnie wystawiał za granicą, m. in. w r. 1892 w Monachium, w 1900 na Powszechnej Wystawie w Paryżu (otrzymał list pochwalny), w 1903 w Petersburgu, w 1906 w Londynie, w 1911 w Antwerpii. Za portret prof. A. Jabłonowskiego L. dostał złoty medal w Salonie w Paryżu; portret pani Karpińskiej był trzykrotnie nagradzany złotymi medalami (w Paryżu w r. 1912, w Monachium 1913, i w Wiedniu 1914), zaś obraz Ostatni profesorowie Szkoły Głównej złotym medalem w Wiedniu (1914). Po śmierci L-a odbyła się zbiorowa wystawa jego dzieł w TZSP w r. 1921, a później w Instytucie Propagandy Sztuki (IPS) w r. 1933. Jego dzieła znalazły się na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w r. 1929, na wystawie W. Gerson i Jego Uczniowie w r. 1931 w Warszawie, a także na wystawach po drugiej wojnie światowej.
L. był znakomitym rysownikiem i karykaturzystą. Tradycja rodzinna przekazała wiadomość o młodym L-u rysującym satyryczne podobizny osób ze swego otoczenia (Sąsiadka, Babcia w okularach). Później w czasie studiów w krakowskiej SSP miał L. wykonać trafne karykatury profesorów i dyrektora szkoły, które zwróciły uwagę J. Matejki (W. Wankie). Od r. 1887 jako zawodowy rysownik czasopism warszawskich zamieszczał w nich L. scenki z życia miejskiego, typy charakterystyczne, karykatury. Czasem są to cykle rysunków, np.: Partia szachów, Przed konkursem malarskim, Przygoda aktora w hotelu małego miasteczka, Przy totalizatorze. Poczucie humoru i zmysł obserwacji charakteryzują aktualne obrazki z życia Warszawy, jak: Gra na giełdzie, Raut muzyczny, Zabawa świąteczna na Ujazdowie, Powódź, Antrakt Teatru Rozmaitości w Warszawie, Ustawienie posągu Zygmunta III. Z zamiłowaniem obserwował L. ludzi, rysując charakterystyczne sylwetki (Malarz, Protektor), a także karykatury znanych w stolicy przedstawicieli świata artystycznego (H. Sienkiewicz, M. Gawalewicz, M. Frenkiel, J. Kenig, muzyk A. Sonnenfeld).
W swej twórczości malarskiej podejmował L. niewielki zakres tematów. Poza pierwszymi pracami (czy raczej wypracowaniami szkolnymi na zadany temat), jak Śmierć Agrypiny, Król Lear, Honny soit qui mai y pense, malował głównie obrazy rodzajowe i portretowe. Malarstwo L-a, początkowo bliskie konwencjonalnej produkcji szkoły monachijskiej, dość szybko ujawniło wpływy XVII-wiecznego malarstwa holenderskiego. Wczesne sceny rodzajowe to: Mnich (1881), Południe, Medytacja w celi (1886), W lombardzie, Zaloty (Muz. w Lublinie), W podróży (wszystkie z r. 1887), salonowa scena Przy fortepianie (1884–7, Muz. Narod. w Kr.). W późniejszym okresie swej twórczości L. malował obrazy rodzajowe. Manifestując swe związki z malarstwem holenderskim, nie tylko podejmował te same tematy i stosował te same układy kompozycyjne i zestawienia kolorystyczne, ale nawet często ubierał swe modele w stroje holenderskie, jak w obrazach: Wino, kobieta i śpiew, Zuzanna i starcy (1910, własność Muz. w Toruniu), Wesoła trójka (1918), Karczma (1918, 1920), Zaloty (1919), Holender grający na gitarze (1917, depozyt Min. Kult. i Sztuki w Muz. Górnośląskim w Bytomiu). Interesowała także artystę tematyka społeczno-obyczajowa. Namalował liczne obrazy przedstawiające ludzi pracy: Kowal (1880–1), Żyd przekupień (1887), Przy robocie (1888), W kuźni (1899). Rzadko pojawia się w jego twórczości wieś. Jedynie w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku, gdy L., zapewne pod wpływem impresjonizmu, próbował swych sił jako kolorysta, namalował kilka «rozjaśnionych» obrazów «wiejskich»: Góral (1890), Pastuszek (Muz. Narod. w W.), W burakach (oba z r. 1891), Ogrodnik lub Na łące (1898), lecz już ok. r. 1900 to zainteresowanie zarówno kolorem, jak i tematyką wiejską zanika. W związku z wyjazdami L-a do Holandii powstały obrazy o tematyce morskiej: znakomite Wilki morskie z Scheveningen (1903, Muz. Narod. w W.), Rybacka rodzina (1906) lub Naprawiacze sieci (1906). L. był jednym z nielicznych artystów polskich, którzy w swych obrazach ukazali konflikt między robotnikami a klasą posiadającą. Już w r. 1885 namalował Wypłatę (inaczej znany jako Vierzehntag, lub Delegacja robotników, własność Kurii Biskupiej w Lublinie), w r. 1905 – pod wpływem wydarzeń rewolucji – namalował Agitatora wiecowego). W „Tygodniku Ilustrowanym” pomieścił rysunki zawierające akcenty krytyczne: Na warszawskiej giełdzie podczas stagnacji, Nareszcie mamy wolność prasy, Żebracy strajkujący, Dzień burżuja. Najwybitniejszym dziełem o tej tematyce jest słynny Strajk (czasem wystawiany pt. Robotnicy, 1908–10, Muz. Narod. w W.), wielokrotnie reprodukowany i wystawiany na różnych wystawach, ostatnio wydany na znaczku pocztowym w serii Malarstwo polskie (1968).
Najważniejszą i najliczniejszą dziedziną twórczości L-a było malarstwo portretowe. Rzadko jest to portret kobiecy, i raczej we wcześniejszym okresie, jak Portret panny N. (zapewne Neprosówny, późniejszej żony L-a), ks. Stefanowej Lubomirskiej i świetny, nagradzany na wystawach, Portret pani Karpińskiej (czasem wystawiany jako Portret starej damy, 1911, olej. w Muz. Górnośląskim w Bytomiu). Przeważnie portretował ludzi o zdecydowanych, wyraźnych cechach, odtwarzając ich indywidualne właściwości psychiczne. Podobizny malowane przez L-a cechuje bystra obserwacja, celna i dosadna charakterystyka, nierzadko krytycyzm. L. portretował przedstawicieli arystokracji, wyższego duchowieństwa, wielkiej burżuazji, przemysłowców, polityków, jak ks. Stefana Lubomirskiego w stroju staropolskim (1902, Muz. Sztuki w Łodzi), Leopolda Kronenberga (1906, Muz. Narod. w W.), prezesa Tow. Kredytowego Ziemskiego Ludwika Górskiego (1906), arcybiskupa Wincentego Popiela (1907, Pałac Prymasa w W.), fundatora stypendium dla malarzy w Zachęcie hr. Michała Tyszkiewicza (1910/1), przemysłowca Stanisława Henryka Bruna (1916), generała Józefa Hallera (1920), K. Szeptyckiego (1920), marszałka sejmu Wojciecha Trąmpczyńskiego. Warte odnotowania są portrety osobistości znanych w warszawskich sferach naukowych: T. Korzona (1898), J. Kallenbacha (1902), Juliana Adolfa Święcickiego, Sz. Askenazego (1916); artystycznych, wśród nich wizerunki pisarzy i literatów: Wincentego Kosiakiewicza (ok. r. 1905, Muz. Narod. w Wr.), Józefa Weyssenhoffa (1908, Muz. Narod. W.), Henryka Sienkiewicza (1917); artystów: rzeźbiarza i ziemianina Franciszka Kwileckiego (1912, Muz. Narod. w P.), malarza Bronisława Kowalewskiego (1915, Muz. Narod. w W.), grafika J. Holewińskiego (1916), aktora Kazimierza Kamińskiego (1909, Muz. Narod. w W., depozyt w Muz. Pomorskim w Gdańsku), śpiewaka Aleksandra Bandrowskiego czy wreszcie ludzi związanych ze środowiskiem artystycznym, jak antykwariusza Gustawa Soubise-Bisiera (1904, Muz. Narod. w W.) lub współzałożyciela firmy wydawniczej «Gebethner i Wolff» Roberta Wolffa. Pod koniec życia L. pracował nad graficznym cyklem portretów pierwszych posłów Sejmu. Wykonał część tej pracy, 20 autolitografii (wyd. pt. Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej, 1919).
Czasem L. powracał do tego samego modelu, np. prof. Aleksandra Jabłonowskiego portretował dwukrotnie (1900, Muz. Narod. w W. i drugi dawniej w Pinakotece w Monachium), kilkakrotnie swego przyjaciela, znakomitego aktora Mieczysława Frenkla (1902, Muz. Narod. w W., 1903, zaginiony, inny portret Frenkla w Muz. Teatralnym w W.). Często malował własne portrety, określając w nich swój zawód przez wprowadzenie atrybutów malarza. I tak w r. 1910 przedstawił siebie przy pracy bez marynarki (portret ten wywołał napisanie humorystycznego wierszyka), w okresie 1910–5 z pędzlem w ręce (obecnie w Muz. w Bytomiu). Odtworzył swoją podobiznę w obrazie zatytułowanym Przy kielichu, namalował także Autoportret w stroju holenderskim (z błękitną szarfą) i Portret własny z dwiema modelkami (w Muz. w Lublinie). Kilkakrotnie malował L. portrety podwójne. W obrazie zatytułowanym Duet przedstawił siebie z M. Frenklem (1909), W pracowni to wspólny portret przy sztalugach artysty z ks. Mrozowskim (1920, ostatnia praca L-a). Inne portrety podwójne L-a mają charakter scen rodzajowych, jak obraz zatytułowany Pożyczka, przedstawiający sekretarza Zachęty F. Makowskiego i młodego malarza Z. Grabowskiego (1912, Muz. Narod. w W.), lub Dyskusja będąca wspólnym portretem F. Jabłczyńskiego i F. Fiszera (1910–3, Muz. Narod. w W.). Stąd już tylko krok do portretu zbiorowego. W r. 1912 namalował na konkurs TZSP obraz zatytułowany Pod znakiem Staszica, przedstawiający 11 członków zarządu Tow. Naukowego Warszawskiego (obecnie w depozycie w Muz. Narod. w W.). Powtórnie w r. 1913 namalował podobny portret zatytułowany Ostatni profesorowie Szkoły Głównej w Warszawie (zaginiony). Oba te dzieła w sposób świadomy i konsekwentny nawiązują do grupowych portretów, tak często występujących w malarstwie holenderskim XVII w.
Twórczość L-a zarówno w doborze tematów, jak i w rozwiązaniach formalnych pozostawała pod wpływem malarstwa staroholenderskiego, nazywany był nawet L. przez swoich współczesnych «polskim Holendrem». Najbliższy był mu Frans Hals, z którym łączyło L-a stosowanie szerokiej, energicznej techniki malarskiej i monochromatycznej gamy kolorystycznej, opartej o czernie, brązy i biele. Dzieła L-a cechuje zazwyczaj spokojna, statyczna i rytmiczna kompozycja. Nie interesowały artystę kierunki poszukiwań i nowe problemy nurtujące współczesne mu malarstwo, twórczość jego oparta była na starych wzorach muzealnych.
L. zmarł w Warszawie 19 X 1920 r. Od r. 1903 był ożeniony z Jadwigą Neprosówną, córką przemysłowca warszawskiego, z którą miał córkę Romanę, zamężną Modrakowską.
Autoportret (olej., 1910–5, w Muz. Górnośląskim w Bytomiu), Portret własny (olej., 1918) W pracowni (olej., 1920), wszystkie reprod. w: Melbechowska A., S. L., W. 1957; Autoportret (1910), Portret własny w stroju holenderskim, Duet, te trzy olejne portrety reprod. w: „Sztuki Piękne” 1930; Autoportret (własność Zofii Rancewicz w W., reprod. w „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 10: 1966 s. 492); Krasnodębski P., Portret L-a (drzeworyt kolorowy), reprod. „Świat” (W.) 1906 nr 49; L-a portretowali również L. Wyczółkowski i J. Malczewski; – Grajewski, Bibliografia ilustracyj; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz., (PWN); Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Katalog działu sztuki (Powszechna Wystawa Krajowa), P. 1929; Katalog wystawy pośmiertnej S. L-a 1933, Inst. Propagandy Sztuki, W. 1933; Malarstwo polskie od XVI do początku XX wieku. Katalog. (Muz Narod. w W., Galeria sztuki pol.), W. 1962; Matuszczak J., Galeria malarstwa polskiego (Muz. Górnośląskie w Bytomiu), W. 1957; Muzeum Śląskie. Malarstwo polskie. Katalog zbiorów, Wr. 1967; [Piątkowski H.], Katalog zbiorów Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, W. 1925; Sztuka warszawska od średniowiecza do połowy XX wieku. Katalog wystawy jubileuszowej, (Muz. Narod. w W.), W. 1962; Wiercińska J., Katalog prac wystawionych w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie w l. 1860–1914, Wr.–W.–Kr. 1969; – Bunikiewicz W., S. L., W. 1922; Dobrowolski T., Nowoczesne malarstwo polskie, Wr.–Kr. 1960 II; Melbechowska A., S. L., W. 1957; Piwocki K., Historia Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie 1904–1964, Wr.–W.–Kr. 1965; Płażewska M., Warszawski Salon Aleksandra Krywulta (1880–1906), „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 10: 1966; Polskie życie artystyczne w l. 1890–1914, Wr.–W.–Kr. 1967; Ryszkiewicz A., Polski portret zbiorowy, Wr.–W.–Kr. 1961; Rzepieńska [właściwie Rzepińska] M., S. L. (1862–1920), „Wiedza i Życie” 1951 nr 5 s. 428–34; Schroeder A., S. L., „Sztuki Piękne” 1930 s. 122–43; Wallis M., Autoportrety artystów polskich, W. 1966; Wiercińska J., Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, W.–Wr.–Kr. 1968; – Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych w Kr., I; Wyczółkowski L., Listy i wspomnienia, Oprac. M. Twarowska, Wr. 1960, Źródła do dziejów sztuki polskiej, XI; – „Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.” 1902 nr 49 s. 444; „Roczn. AU” 1914/16; „Stolica” 1950 nr 13 s. 9; „Sztuki Piękne” 1933 nr 3 s. 117; „Świat” 1916 nr 6, 1920 nr 43, 1923 nr 52, 1933 nr 6, 1938 nr 50; „Tyg. Ilustr.” 1920 nr 44 (W. Wankie), 1921 nr 19 (W. Wankie), 1933 nr 9 (W. Husarski); – Arch. Państw. w W.: Arch. m. st. Warszawy; IS PAN: Materiały do Słownika Artystów Polskich.
Róża Jodłowska